(۸۰)

نفت

موضوع نفت و ماجرای پر نشیب و فراز و حادثه آفرین آن، موضوعی است که نه تنها با ایران عصر انقلاب، بلکه با تمام تاریخ ایران قرن بیستم ارتباط دارد. این ماجرا درست در سال آغاز این قرن با واگذاری امتیاز کامل بهره برداری از این ثروت بزرگ ملی به یک تبعه خارجی، در نامناسب ترین شرایط سیاسی و اقتصادی برای ایران شروع شد، ولی در دوران انقلاب به صورت یک حماسه غرورانگیز ملی پایان پذیرفت.

       

تاریخ نفت اصولا یکی از جنجالی ترین فصول تاریخ عصر ماست. زیرا از آغاز تا پایان آن با دسیسه ها، توطئه ها، بحرانهای سیاسی و امپراتوری دنیای نو بوده که در آن همه اصول اخلاقی و اجتماعی در راه تأمین منافع هر چه زیادتر، از هر راه که باشد، زیر پا گذاشته شده است. بی عدالتی ها، محرومیت ها، حق کشی ها، و توهین هایی که کشور خود ما در تمام مڈت امتیاز نفت متحمل شد، یکی از جلوه های شــــــوم همین واقعیت بود و ماجرای تلخ و غم انگیز سال های پیش از قیام ۲۸ امرداد نیز که مملکت را به آستانه سقوط سیاسی و اقتصادی کشانید، یکی دیگر از همین جلوه ها بود.

اگر در عصر انقلاب این تراژدی ملی بدل به یک حماسه پیروزی شد، نه به خاطر آن بود که در ترکیب اصولی آن تغییری روی داده بود، بلکه بدین جهت بود که در دوران انقلاب، بر اثر همبستگی ژرف ملی و پیوند پولادین شاه و ملت، راه بر نفاق افکنی و حادثه آفرینی و اجرای مانورهای سنتی گذشته بسته شده بود و هر آزمایشی از این قبیل محکوم به شکست بود. این وحدت ملی، کلیدی بود که درهای پیروزی را به روی ملت ایران گشود و باعث شد که من و ملتم از درافتادن با نیرویی که تا آن هنگام شکست ناپذیر وانمود می شد، نهراسیم و با توفیق در این تلاش، نه تنها راهگشای آینده کشور خویش، بلکه تا حد زیادی راهگشای همگامان خود نیز باشیم.

امروز کشور ما در این پیکار ملی به پیروزی کامل دست یافته و مالکیت و حاکمیت قاطع و کامل خود را بر صنعت نفت خویش احراز کرده است و می تواند کلیه درآمد ملی را از بابت این ثروت خداداد، در راه بازسازی کشور و توسعه صنعتی و کشاورزی و همه جنبه های دیگر توسعه ملی به کار گیرد و در عین حال زیر بنای فنی و تکنولوژی لازم را برای ادامه رونق و شکوفایی این اقتصاد، در دورانی که این منبع ثروت به پایان می رسد، فراهم سازد.

از هنگامی که به نوشته "دایرةالمعارف بزرگ لاروس" نخستین چاہ نفت جهان به فرمان داریوش شاهنشاه  هخامنشی در استان شوش حفر شد تا زمانی که ویلیام دارسی براساس امتیاز نامه نفتی درهمان استان، به ذخایر سرشار نفتی خاورمیانه در مسجد سلیمان دست یافت، نزدیک به بیست و پنج قرن گذشته بود. این چاہ در خرداد ماه ۲۴۶۷ شاهنشاهی (۱۲۷۸ خورشیدی ) در عمق ۳۶۰ متری به یکی از عظیم ترین ذخایر نفت جهان رسید و با تولید روزانه ۲۳۰۰ بشکه در روز شروع به کار کرد که از سال ۲۴۷۰ (۱۲۹۰ خورشیدی) به تصفیه آن در پالایشگاه آبادان اقدام شد.

در آن هنگام قریب پنجاه سال از حفر نخستین چاه نفت "دریک" در امریکا و قریب بیست سال از واگذاری اولین امیتازنامه اکتشافات و استخراج نفت ایران به یک سرمایه دار خارجی می گذشت.

این امتیاز در سال ۲۴۴۹ شاهنشاهی ( ۱۲۶۹ خورشیدی)  توسط ناصرالدین شاه قاجار به بارون جولیوس رویتر، یکی از اتباع انگلیس داده شد و به موجب آن، این شخص حق اکتشاف و استخراج کلیه معادن ایران را که نفت یکی از آنها بود، به دست آورد. ولی چون موفقیتی در اکتشاف چاههای نفت نیافت، با موافقت خود او، این قسمت از امتیازنامه لغو شد. چندی بعد در سال ۱۹۰۱ میلادی - ۲۴۶۰ شاهنشاهی (۱۲۸۰ خورشیدی) طبق امتیازنامه دیگری اجازه اکتشاف و استخراج نفت و تصفیه و حمل و نقل و فروش آن و احداث خط لوله در تمام خاک ایران (به استثنای پنج ایالت شمالی که به ملاحظه دولت روسیه از آن صرف نظر شده بود) به یکی دیگر از اتباع انگلستان به نام "ویلیام ناکس دارسی"، استرالیایی برای مدت ۶۰ سال واگذار شد. به موجب این امتیازنامه ۱۶% از منافع خالص شرکت یا شرکت هایی که بعدا بر اساس این امتیاز به دولت ایران بود ولی ایران اجازه هیچگونه دخالت در امور شرکت نداشت. زیرا رابطه آن با شرکت دارنده امتیاز بر اصل عدم مداخله تعیین شده بود. در امتیازنامه پیش بینی شده بود که تنها کارگران ساده شرکت ایرانی باشند و بقیه کارکنان به تمایل صاحب امتیاز از هر ملیت دیگری که مورد نظر او باشد، انتخاب شوند.